Þetta er ljósmynd af pabba. Líklega passamynd
Efnisyfirlit
Morgunblaðið og Kjarvalsmálið. Skrifað veturinn 2004, 2005.
Síðan ég byrjaði að skrifa um Kjarvalsmálið hef ég ásakað Morgunblaðið og ritstjórn þess um að það blað hafi stýrt umræðu um það mál og kæft, að Morgunblaðið hafi verið með í samsæri að ræna fjölskyldu mína. Ljótasta þögnin um blaðamannfund föður míns haustið 1975 (hér).
Matthías var þá einn ritstjóra Morgunblaðsins. Taka skal fram að þá átti fjölskylda Geirs Hallgrímssonar stóran hluta Morgunblaðsins. Staðreynd að Morgunblaðið hefur ekkert haft um þetta mál frá því ég byrjaði að kynna það. Blaðið hefur hleypt mér inn með einstaka bréf en neitað mér um margar greinar, núna síðast grein um að sumt af þessu hefði glatast í vörslu borgarinnar, Magnús Finnsson neitaði mér á þeim forsendum að þetta væru endurteknar tuggur þó ég hefði hvergi áður minnst á að hlutir hefðu horfið í vörslu Reykjavíkur.
Ég fann þessa greinar hjá móður minni núna í marsmánuði. Ég hissa, vissi ekki að þetta hefði verið þetta þekkt á Ísland árið 1985. Hér er minnst á 4400 listaverk sem endanlega urðu meira en 5000. Ég vissi ekki að það hefði verið opinbert þá.
Þessi grein og aðrar sem ég mun setja hér inn úr Morgunblaðinu sýna að Morgunblaðið hafði sértakan áhuga á Kjarval og öllu sem kom honum við, en þegar ég byrjaði létu þeir sem að þetta mál og ég væri ekki til. Ég hef í raun ekkert við þessa grein Árna að athuga, sýnist hann hafa lagt mikla vinnu í hana. Einn hlutur er áhugaverður og annar ekki réttur samkvæmt skýrslu Steinunnar sjálfrar:
Fyrst, Árni skrifar:" .... og Geir(Geir Hallgrímsson) bað um það að skráin sem var gerð um muni hans úr kössunum 153 yrði skráð í þríriti". En það er ennþá óljóst hvað mikið Geir vissi þetta haust, eða hvort Alfreð Guðmundsson gerði þetta upp á eigin spýtur. Eitt er víst, þessi listi Steinunnar í þríriti var fölsun, ekki eitt listaverk sértaklega skráð og spurning þess vegna hvort Geir vissi um þessi listaverk það haust, Alfreð Guðmundsson sá eini sem pakkaði í þessa kassa og Steinunn með starfsfólki sem umpakkaði þeim þann vetur. Sonur Alfreðs (Guðmundur) skrifar í dagbók sína þetta haust: "nokkra tugi teikninga" sem er langt frá meira en 5000 sem komu í ljós árið 1985.
Annað, haft er eftir Steinunni í þessari grein:"Ég hef ekkert að gera með þetta" sagði Kjarval." "þú átt þetta" svaraði Steinunn . "Ég er búinn að láta borgina hafa þetta" svaraði Kjarval þá,"
Steinunn lýsir þessu þannig í skýrslu sinni handa Davíð Oddssyni 1987:
Ég reyndi nokkrum sinnum að ná sambandi við Kjarval á hótel Borg en hann kvaðst þá vera slappur og hafa erfitt með svefn. Það var fyrst föstudaginn 17. janúar 1969 sem hann sagðist geta talað við mig. Við hittumst í gestamóttökunni á Hótel Borg milli 10 og 11 árdegis og sat ég þar með honum tæpa klukkustund. Það lá vel á honum þessa morgunstund. Þegar ég ætlaði að afenda honum skrána, neitaði hann fyrst að taka við henni, sagði að þetta væri allt búið og gert, sér kæmi þetta dót ekki lengur við og annað í þeim dúr.
Ég bað hann samt að taka við skránni og féllst hann á það að lokum. Síðan spurði ég hann um ýmsar gamlar myndir, sem ég hafði rekist á, og virtist hann hissa og glaður þegar ég sagði honum frá þeim.
Við Kjarval kvöddumst síðan í mesta bróðerni og virtist hann mjög feginn að mál þetta var komið í höfn og var þetta í síðasta skipti sem ég talaði við hann.
Í greininni segir hún þetta atvik vera 2. janúar en í skýrslunni 17. janúar. Kjarval var lagður inn á geðdeild þann 28. þaðan sem hann átti aldrei afturkvæmt.
Seinna mun ég setja fleiri greinar úr Morgunblaðinu, nóg er til.
Ég þekki ekkert til Steinunnar Bjarman, en allir þeir sem unnu að þessu þýfi í gegnum árin hljóta að hafa vitað að eitthvað var að og ábyrgðin þess vegna þeirra. Ég ber engan hefndarhug til fólks á Íslandi en um leið er ekki mitt að fyrirgefa, bæði börn Kjarvals eru látin og engin getur fyrirgefið fyrir hönd þeirra. Ingimundur Kjarval. Mars 2005
Fyrst er greinin eftir Árna Johnsen og síðan eftir Illuga Jökulsson. Seinna verða aðrar greina þar á eftir:
Úr kössunum hans Kjarvals. Árni Johnsen 24. desember 1985.
Meistari Kjarval afhenti Reykjavíkurborg 153 kassa af persónulegum munum árið 1968 og var innihald kassanna í stærstu atriðum hjá skjalasafni Reykjavíkurborgar og komið í geymslu þar til á miðju þessu ári að hafist var handa um skráningu á munum Kjarvals, í tilefni hinnar viðamiklu og glæsilegu Kjarvalssýningar í Kjarvalsstöðum í haust. Sýningin var haldin í aldarminningu Kjarvals og þar var m. a. sýnt brot af munum meistarans, skissur, bréf, grjót, málningarverkfæri og sitthvað fleira og sitthvað fleira.
Athugun og skráning á munum Kjarvals hefur leitt fram í dagsljósið að hér er um að ræða ævintýralegar heimildir um líf og starf þessa listamanns sem í lifanda lífi varð eins konar einkaeign landsmanna og þjóðsaga í senn. Það er einnig ljóst að Kjarval er í hópi mestu málara heims og sú tíð mun koma að sú list sem liggur í verkum Kjarvals mun verða alþjóðaeign.
Nú eru uppi áform um það hjá Reykjavíkurborg að byggja á Kjarvalsstaðalóðinni hús undir safn Kjarvals eins konar rannsóknarstofu fyrir líf og starf listamannsins.
BÍLL Í BLIKKSMIÐJU BREIÐFJÖRÐS.
,,Það vantar bíl strax að Blikksmiðju Breiðfjörðs, það eru tilbúnir kassar,´´ var sagt í símann hjá Skjalasafni Reykjavíkurborgar og það varð að senda bíl í einum hvelli því Kjarval vildi láta hlutina ganga fyrir sig. Afhending kassanna átti sér stað á nokkru tímabili og það var sjálfur listamaðurinn sem stóð í því að tosa kössunum ofan af lofti í Blikksmiðju Breiðfjörðs á níræðisaldri, en sá sem hafði milligöngu um afhendingu kassanna var Alfreð Guðmundsson nú forstöðumaður Kjarvalsstaða. Steinunn Bjarman safnvörður tók á móti kössunum og umpakkaði úr þeim. Þar ægði ýmsu saman og sumt var ónýtt og varð að henda, matur, föt, og annað sem illa geymist nema við góðar aðstæður og margt hafði auðsjáanlega ekki verið hreyft í áratugi. Síðan líða nærri tveir áratugir þar til innsigli Kjarvalskassanna er rofið svo heitið geti og nánari athugun og skráning fer fram, en til þess verks réð stjórn Kjarvalsstaða Steinunni Bjarman sl. Vor. Á sama tíma fór Steinþór Sigurðsson listmálari og leikmyndagerðarmaður einnig í gegn um marga kassana til þess að velja efni á munasýningu Kjarvals í tilefni aldaarminningar. Þó hafði nokkuð verið kannað í sambandi við opnun Kjarvalsstaða 1972, myndir voru lagfærðar og bréfakassana athugaði Indriði G. Þorsteinsson í sambandi við Kjarvalsbókina.
STEINRUNNIN JÓLAKAKA - SAGA Í KÖSSUM.
Þegar farið var að skoða í kassana kom í ljós að þarna var í rauninni nokkur hluti af ævi Kjarvals í máli, myndum og hlutum vegna þess að hann fleygði aldrei nokkrum hlut. Það virðist hafa verið honum eðlislægt eins og var gömul siðvenja sveitamanna að fleygja ekki hlutum. Í kössunum eru ólíklegustu hlutir fyrir utan að þar er mjög mikið magn af frumdrögum listaverka Kjarvals. Þar eru bíómiðar, rútumiðar, þvottahúskvittanir, reikningar af ýmsu tagi. Sem dæmi er þarna tjaldbúðarmiði frá Alþingishátíðinni á Þingvöllum árið 1930, sömuleiðis farmiði og boðsmiði á Snorrahátíð í Reykholti. Það liggur við að það sé hægt að feta fótspor Kjarvals með því að raða saman efni og innihaldi úr þessum 153 kössum sem hann lét í hendur höfuðborgarinnar. Það er þeim mun merkilegra að hann skyldi hafa geymt allt þetta efni þegar litið er til þess þess að um áratuga skeið átti Kjarval í raun og veru ekkert fast heimili. Hans heimili var sambúðin við listagyðjuna, sambúðin með náttúru landsins. Saga Kjarvals liggur í kössunum eins og saga eldgosanna í jarðlögunum og þarna ægir öllu saman. Innan um frumdrög af málverkum má finna jólaköku sem honum hefur verið send af góðri konu, steinrunnin jólakaka eftir langa geymslu. ,,Það er spennandi verkefni að skapa aðstöðu til að vinna úr lífssögu Kjarvals. Fyrir listfræðinga er um fjársjóð að ræða, en ekki síður fyrir almenning sem löngum hefur þyrst í þekkingu um þjóðsöguna og manninn Kjarval,´´ sagði Steinþór Sigurðsson listmálari um Kjarvalssafnið.
Hingað til hefur því aðallega verið haldið á loft um Kjarval að hann hafi í litlum mæli gert frumdrög að málverkum sínum, en nú er annað komið í ljós þegar farið er að skoða þessa sögu, því það er sægur af rissi og frumdrögum af málverkum teiknað á það sem hendi er næst, hvort sem það er servíetta á Hótel Borg, sígarettupakki eða skissubók. Það er áberandi mikið af skissubókum þar sem hann teiknar á fyrstu síðurnar og síðan ekki meir, því þær hafa þá lent ofan í einum af kössunum. Með því að vinna úr þessum kössum má til dæmis aldursgreina og tímasetja verk sem hingað til hefur verið vafi um. Líklega er það ekki fjarri sanni að listfræðingur hafa verið hálf hikandi við að fjalla um Kjarval, en ef þau gögn sem eftir hann liggja verða aðgengileg fyrir leika sem lærða, þá skiptir það miklu því þarna er um að ræða persónusögu þessa sérstæða manns og listmálara, mörg þúsund hluti mest í formi teikninga.
SALFISKUR Í BRÉFABUNKA.
Þarna er til skírnarvottorð Kjarvals, fermingarvottorð og þótt fæðingardagur hans hafi stundum verið á reiki af einhverjum óskiljanlegum orsökum þá fer ekkert á milli mála að hann fæddist 15. október 1885. Þarna eru stílabækur og ritæfingar frá 1898, fyrstu myndir Kjarvals á umbúðum og stílabókum, smásaga frá aldamótum, skór frá togaraárunum, fyrstu skrif um Kjarval eftir Einar Benediksson skáld í Ísafold 9. ágúst 1913. Afstraktmyndir síðan fyrir 1920, allar útgáfur hans á prenti, alls 15 pistlar og ljóðabækur, steinasafn hans sem hann týndi á göngu sinni um landið, ekkert sértakt grjót, grjót úr fótsporinu. Þarna eru hugleiðingar um bókakápur, myndskreyttar ljóðaútgáfur, skissur sem auðsýnilega eru forvinna að Landsbankamálverkunum. Innan um bréf og skissur í einum kassanum lá saltfiskur, ef til vill fyrirmyndin að Landsbankamálverkunum. Þarna er fullt af orðsendingum, hattar Kjarvals, úthald sem hann átti í gjótu á eftirlætisstað til að mála á, en úthald kallaði hann tóbaks klút eða dulu sem hann hnýtti í posa og fyllti af ýmsu sem hann vildi hafa við hendina þegar hann vann úti í náttúrinni. Þá er urmull af orðsendingum því Kjarval var ekki bréflatur maður þótt ýmsir hafi haldið annað. Hann hélt sambandi við marga, heima og heiman, með bréfaskriftum.
UNG FÓLK NÆMT FYRIR KJARVAL
Þegar ég var að viða að mér efni í þessa grein með því að glugga í þá muni sem teikna ævisögu Kjarvals og sýnishorn úr voru sýnd á Aldarminningunni, þá bar að garði börn og unglinga úr skólum landsins, en af þeim nær 30.000 gestum sem skoðuðu haustsýningu Kjarvals á Kjarvalsstöðum var stór hópur skolafólks og a.m.k. 250 bekkir sóttu Kjarvalsstaði heim. ,, Hann hefur verið mjög sérstæður maður, Kjarval,'' heyrði ég einn nemenda frá Hveragerði segja fljótlega eftir að hann kom inn í húsið og unga fólkið er næmt fyrir því sem stendur upp úr. Segja má að í skólum höfuðborgarinnar hafi gripið um sig Kjarvalsæði í myndmennt á þessu hausti því Kjarval hefur verið fyrirmynd margra í myndlistinni eftir heimsókn á sýninguna.
Eitt af handritum úr kössum Kjarvals geymir sögu sem hann skrifar líklega rétt eftir aldamótin, væntanlega skömmu eftir fermingu. Sagan er handskrifuð og myndskreytt og fer hér á eftir.
FARÐU VARLEGA.
Hefurðu nokkurn tíma staðið úti á hlaði í hausmyrkri og horft út á túnið og engjarnar í kringum bæinn? - Hefurðu aldrei - jæja góði komdu þá með mér núna því nú er eimmitt svo vel dimmt -loftið er svo þykkt og drungalegt - en góði farðu varlega- stattu hérna hjá mér -svona við skulum vera hérna við kálgarðinn og svo skulum við horfa út í myrkrið.- Sérðu nokkuð út í mýrinni þarna - jú það er eitthvað ennþá svartara en myrkrið sko núna- En hvað er þetta barnið mitt ertu hræddur - þú stífnar vesalingurinn vertu hérna undir handakrikanum á mér - þú þarft ekki að vera hræddur - þú sérð það kemur ekkert nær - það bara sveimar svona fram og aftur á sama svæðinu - Ósköp ógreinilega það gerir engum mein sem er góður - og sem ekki hættir sér þangað sem það er - Enginn veit hvað
Þetta er, en það er eitthvað ennþá sterkara en myrkrið - Ég skal segja þér það sem ég veit um það. - Ég hef oft séð þetta og fólkið hérna - við höfum einmitt staðið hérna við kálgarðinn á sama staðnum og við stöndum núna - og látið bæjardyrnar aftur svo ljósið úr eldhúsinu - skíni ekki út a hlaðið - og við höfum séð það kvöld eftir kvöld - helst á haustin þegar dimmt hefur verið í lofti - við höfum þrýst okkur hérna - hvert að öðru til þess til þess að finna að við værum ekki ein því þetta gerir mann hálfundarlegan - allir verða svo hljóðir - við höfum heyrt andardráttinn hvert í öðru - þó það hafi verið dálítill vindur. Við höfum öll orðið svo góð þegar við höfum öll orðið svo góð þegar við höfum séð þetta og þó að einhver kali hafi verið á milli vinnufólksins - þá hefur hann horfið þegar við höfum þyrpst hérna saman og horft úti í myrkrið og litli bærinn að baki okkar - sem er svolítill punktur í myrkurauðninni - okkur hefur fundist hann svo öruggt skjól - finnst þér það ekki líka góði minn já, að hugsa sér að vera staddur þarna úti í mýrinni - þar sem þetta er á sveimi það er millibil. Jú, þetta er ósköp skrítið góði minn enginn veit hvað þetta er - og þó er eins og maður hálfskannist við að og þekki það - það var einu sinni vinnumaður hérna sem sagðist hafa séð eitthvað líkt þessu í glaða tunglsljósi - en það var nú líka um hánótt - og svo var það líka við sjó. Hann sagðist ekki hafa getað sofið og svo fór hann að horfa út um stafngluggann á baðstofunni. Hann sagðist hafa séð í fjörunni eins og menn, og honum sýndist þeir vera að slengja þarna höndum hver í annan og stökkva uppundir bakkann - og svona til og frá um fjöruna. Hann sagðist hafa fengið höfuðverk og hafa svitnað allur saman - og ekki getað sofnað fyrr en undir morgunn. Já þetta er ósköp skrítið góði minn nú skulum við fara inn - ég skal segja þér meira seinna - þú þarft ekki að vera hræddur þó þú sjáir svona - það gerir engum mein ef hann er góður.
En mundu samt alltaf eftir að fara varlega.
Um það bil sjótíu árum síðar skrifar Kjarval eftirfarandi hugleiðingu á umbúðapappír. Þá er hann staddur á afmælisdegi sínum í kofanum sínum í Hvammi í borgarfirði eystra. Einn eins og svo oft áður, á áttugusta og fyrsta afmælisdegi sínum 15. október 1966, en hugleiðinguna skrifar hann sama dag og seinni hlutann nokkrum dögum síðar, eða þriðjudagskvöldið 19. október.
HUGLEIÐING MEISTARANS Á 81. AFMÆLISDEGI SÍNUM, EINN Á FJÖLLUM.
,, Jói - heyri uml - á af mælisdegi hálf vakandi - mannsnafn kemur í hugann er hann skrifar þetta - en umlið - var Jói - og það var önnur mannvera sem kom í hugann hans. Hálf vakandi - en það er önnur saga - sagði einn listamaðurinn - stundum er margt ber á góma. (Teikning af konumynd.)
Og hér teiknast því konumynd.
Nú er milt veður og friðsælt í Hvammi í útmannasveit, Hjaltastaðaþingá. Hér er listalega gjörð afmælisterta í öskjum frá Birni bónda að Ketilstöðum - af hugviti gjörð - dóttur Björns. En hann sjálfur færði mér að gjöf frá dóttur sinni eldri. Er nafn og afmælis getið á kökunni - þar með skeiðar til að borða kökuna með - En engin svengd er til neins - sunnudagur að morgni -
En nú er þoka úti - ljós á kertum inni og margvíslegar minningar í hvarflandi hug -. Blóm eru í terpentínudunk, alls fjögur gjöf frá Þorvaldi bílstjóra Þorvaldssyni sunnan úr Reykjavík - En herra Björn bóndi færði mér góð kveðjuskeyti nokkurra vina og frændakveðjur úr kvöldsíma frá Hjaltastað - og þetta er góður pappír að skrifa á eiginlega eiginlega ætlaður til myndgerðar - tússteikningar. Þá hef ég í gær og dag unnið að mynd í olíulitum af nokkrum útsýnum, og er það eftir vonum allmargt ágætt - en myndin má þorna til þess að betrumbæta liti og línur. - En hér hafa frostnætur tvær verið og fannhvít tígulelg fjöll við haustlitaauðar heiðar.
En sem sagt, nú er hlývirði og skýjað - auk þokumildar - áðan - úti - þá geta þess að aukist hefur vatn í Selfljóti í dag - þar ísrákar skjallbjartar og bláhvítar með löndum fljótsbakkanna eru í minningunni - töfrafagra - auk speglanna af kvöldrjóðum snænum og frá hinum hvítu fjöllum áður en myrkvaði - ský um hálfsjöleytið hér - og svo var talað um afmælið í útvarpinu sagði Björn. Og svo held ég eitthvað verði um það í blöðunum á morgun - ég hef einnig verið í dag hygg ég. Í guðs friði V.Þ.G. segi ég eins því það er stutt og laggott og góð meining í. - Þakk kæri Björn og góða nótt. JSK.
Nú er maður að ranka við sér - þriðjudagskvöld - málað báða daganna- og svo fer maður að skoða í pakkann frá Egilsstöðum frá sunnudagskvöldinu - tvær tertur á diskum - sígarettukarton - og koníakspeli, takk - kæri - og kæru - Og svo er þetta smjörkramsneiðar - hangikets og eggsneiðar ofan - sem blóm og svo er kristallskál með þeyttum rjóma í - hamingjan góða og skeið - hamingjan - hverjum hefði ekki komið til hugar tvær tertur gjörólíkar - snilldarbragð - og grjónavelling - þá eru eiginlega þrjár tertur í fyrirtækinu - í húsinu blessað fólkið - mikið vandræðabarn hlýt ég að vera - og hvernig ætli að líti út fyrir sunnan - á tröppunum mínum þar - hamingjan má vita! Og svo er ég latari að skrifa en hugsa sunnudag við messu á Hjaltastað - súkkulaðigildi á Ketilsstöðum og svo og svo - Prestur er sjení - og svo Þórarinn á Eiðum með pönnukökkur og kaffi og þar áður sama og lifrapylsu - Hver ætti ekki geta unnið að list með svona matargóðæri - drenglyndisfólki þetta er gott til minnis gleymskunni.
ÓBILUGA GÁFAÐA KONA
Eitt af bréfunum úr safni Kjarval er frá Tove konu hans, skömmu eftir að hún hvarf af landi brott og þau slitu samvistum, en sagan segir að alla ævi hafi þau saknað sárt hvors annars þótt ekki væri hrópað á torgum. Á bréfinu svarar Kjarval eigin hendi sumu sem kona hans fjallar um.
"Nei ekki til lengdar ölmusumanni í fátækt sinni," svarar hann þar sem hún fjallar um börn þeirra og segir að hann myndi eiga erfitt með að velja og hafna í því sambandi . "ágætt, mjög gott, auðvitað," eru orð sem Kjarval skrifar inn á bréfið þar sem hún staðfestir að hún muni á engan hátt halda börnum þeirra frá honum og í lok bréfsins sem er ríkt af hlýju og ástúð þá svarar Kjarval þar sem Tove sendir bestu óskir: "Sömuleiðis fyrir þig, vesalings sterka veika og óbiluga gáfaða kona."
Í kjallara Kjarvalsstaða er nú unnið að skráningu á munum Kjarvals. Kassarnir 153 skiptust þannig að þar voru 24 kassar með bókum, 12 bréfakassar, 35 blaðakassar, 3 með málingaráhöldum, 14 skissukassar, 56 kassar með myndum og málverkum, 6 með ýmsu dóti og fatnaði. Einnig eru málverk eftir hann og aðra málara.
Það er sérstætt að flest sem opinberir aðilar ætluðu að gera í sambandi við Kjarval virtist fjara út sem hálfgert ólán, Kjarvalsstaðahúsið á Seltjarnarnesi sem aldrei nýttist honum, Kjarvalsstaðir sjálfir sem nýttust honum ekki í lifanda lífi en hafa haldið nafni hans með reisn. Alþingi ákvað á sínum tíma að láta skrá verk hans, en það var aldrei framkvæmt og nú er Reykjavíkurborg að láta vinna það verk og þannig mætti lengi telja, en ef til vill var hluti af þessu framkvæmdaóláni vegna þess að Kjarval var Kjarval og hélt sínu striki einn með sinn stíl hvað sem yfir gekk. Geir Hallgrímsson þáverandi borgarstjóri var að sögn kunnugra sá maður sem lét gæta þess á seinna falli ævi Kjarvals að það færi eins vel um hann og hann vildi sjálfur. Geir var bakmaðurinn í því að styðja við Kjarval, orðaði einn af starfsmönnum Reykjavíkurborgar það og Geir bað um það að skráin sem gerð var um muni hans úr kössunum 153 yrði skráð í þríriti, ein fyrir Kjarval, ein fyrir borgarstjóra og ein fyrir skjalasafn borgarinnar. Steinunn Bjarman sagðist hafa fært Kjarval hans eintak 2. janúar 1969, heimsótt hann á Hótel borg þar sem hann bjó þá.
"Ég hef ekkert að gera með þetta," sagði Kjarval. "þú átt þetta svaraði Steinunn."Ég er búinn að láta borgina hafa þetta svaraði Kjarval þá, en síðan fór hann að spyrja um ýmislegt og þegar Steinunn sagðist hafa rekist á það varð hann oft hissa og sagði: Nei er það þarna, ég hélt að það væri týnt."
Sannleikurinn er sá að Kjarval var svo pössunarsamur að það er lygilegt. Þarna voru allir hlutirnir sem fylgja einum manni, en þessir höfðu aldrei komist inn á heimili né hefðbundnar hirslur.
Nú er búið að frumskrá um 4.400 myndir og skissur frá öllum tímum á ævi Kjarvals, úr skissubókunum og allt úr bréfakössunum og skissukössunum, en segja má að hér sé um að ræða efni í óteljandi sýningar. Margar skissurnar eru gullfallegar myndir, því þótt Kjarval væri frábær málari þá var hann undrabarn í teikningu og hver lína sem hann dró var hlaðinn fegurð. Þá er búið að skrá bréf frá hundruðum manna víða um heim, alls um 400 bréf.
Steinunn sagðist í fyrstu hafa hún álitið að Kjarval hefði skrifað bréf til fólks en sett þau síðan ofan í skúffu, síðar sagðist hún hafa séð það af svarbréfum fólks víða um lönd að hann hefði í raun skrifað mörg uppköst að bréfum og staðið í sífelldum bréfaskriftum um allar jarðir og jafnframt sent málverk og myndir ótrúlega víða.
Steinunn sagði að það væri sértætt hvað fólk væri einlægt í bréfum til Kjarvals, hann kom til dyranna eins og hann var klæddur og laðaði fólk að sér á sama hátt. Segja má að Kjarval hafi haft þannig áhrif á fólk að það var einlægara við hann en almennt um fólk sem var ekki nákunnugt og það er ljóst að Kjarval hafði ótrúlega mikla ánægju af að gleðja fólk og þegar að er gáð var hann hjálparstofnun fyrir fjölmarga.
Þetta hér á eftir er skrifað fyrir mörgum árum af Illuga Jökulssyni, lítið við það að athuga nema kannski á einum stað að hann virðist taka sér skáldaleyfi:"..... oftast með pensil ellegar blýant milli stórgerðra fingranna." Hvaðan Illugi hefur þær upplýsingar að fingurnir hafi verið stórgerðir veit ég ekki, en það ekki stórmál. Nema að faðir minn hafði nettar hendur og ég líka, hvaðan sem við fengum okkar hendur.
Í þessari grein er vitnað í Þóru Kristjánsdóttur:" Þegar Kjarval fór á sjúkrahús, þaðan sem hann átti síðan ekki afturkvæmt, þá ánafnaði hann Reykjavíkurborg drjúgan hluta eigna sinna. Menn hafa kannski ekki verið alveg á eitt sáttir um það hvernig staðið var að þessari gjöf en það er óhætt, held ég að leggja þennan skilning í málið," Gefur Þóra sér sem starfsmaður Kjarvalsstaða sér ekki of mikið þarna?? Samkvæmt þessu virðist vera að hún hafa alltaf vitað(og þá líklega aðrir starfsmenn) að hún lá á þýfi og fannst það ekkert mál. Ég skil ekki hvernig þessir starfsmenn gátu unnið að þessu ár eftir ár, áratug eftir áratug, með þessa vitneskju, mér óskiljanlegt. Verður áhugavert þegar upp er staðið hvort þeir geta talist ábirgir á einhverju, sumir þeirra alla veganna áttu að hafa menntun og stöðuheiti til að vita að ábirgð þeirra hlyti að vera einhver, en það mun vonandi koma í ljós. Ingimundur Kjarval. Apríl 2005
"Ég er alltaf annars staðar en fólk heldur að ég sé......."
Það er sjónin og náttúran sem vilja að ég búi til myndir
Texti Illugi Jökulsson. Úr Lesbók Morgunblaðsins 14. september 1985.
Jóhannes Sveinsson Kjarval hefði orðið eitt hundrað ára hinn 15, október næstkomandi ef hann hefði lifað svo lengi. Og víst komst hann nær því en margur annar þótt núorðið verði ekki betur séð en önnur hver kerling haldi upp á aldarafmælið sitt. Kjarval lést hinn 13. apríl 1972 og var þá tæpra 87 ára að aldri. Og öll þessi ár féll honum varla verk úr hendi. Hann var sívinnandi að list sinni og oftast með pensil ellegar blýant milli stórgerðra fingranna enda var hann afkastamikill sem því nemur. Í rauninni veit enginn ennþá hversu mörg málverk hann festi á striga um dagana, hvað þá hversu margar teikningar hann hristi fram úr herminni. 250 málverk eftir hann verða hengd upp á mikilli sýningu sem Reykjavíkurborg stendur fyrir og opna mun á Kjarvalsstöðum (hvar annars staðar?) á 100 ára afmælisdeginum, en allur sá fjöldi er þó ekki nema svolítið brot af öllum verkum málarans. Kjarval sagði sjálfur um vinnusemi sína í samtali við Matthías Johannessen sem birtist á sínum tíma í Kjarvalskveri: "Ég er ekki meistari sjálfur, ég er fjósamaður hans. En þeir sem vinna að einhverju öðru en meistarar í engu sérstöku, það er ákaflega merkilegt ef þú hefur kynnst því. ég hef eðli til að vinna og það hef ég alltaf haft, en ég er ekki meistari.
Þrátt fyrir þessi hógværu orð tókst Kjarval ekki að sporna gegn því að hann öðlaðist
nafnbótina "meistari" í munni íslensku þjóðarinnar, einn fárra slíkra. Og á sýningunni á Kjarvalsstöðum nú í haust geta Íslendingar enn einu sinni endurnýjað kynnin við meistara sinn.
Enn einu sinni, já hvað verður þetta annað en ennþá ein Kjarvalssýningin? Skyldu menn ekki fara að verða leiðir Kjarval?
Þóra Kristjánsdóttir, listráðunautur Kjarvalsstaða, svaraði þessari oflátungsfullu spurningu þannig: "Það er ekki hægt að verða leiður á Kjarval. Hann var svo merkileg persóna, alveg burtséð frá málverkunum. Fólk hefur svolítið verið að einblína á furðuleg uppátæki í honum að undanförnu og vissulega voru þau mörg hver heldur skrýtin. En ég er alveg sannfærð um að þetta hafi ekki verið neinar innantómar tikitúrur hjá honum. Hann var .....ja bara svona."
Og hvernig þá? Því munu menn að líkindum geta kynnst allvel á sýningunni í haust. Auk málverkanna sem spanna allan feril Kjarvals frá upphafi verður nefnilega lögð sérstök áhersla á að kynna manninn, persónuna Kjarval og verður sá hluti sýningarinnar að mestu byggður upp á munum og pappírum sem hann átti sjálfur.
"Þegar Kjarval fór á sjúkrahús, þaðan sem hann átti síðan ekki afturkvæmt, þá ánafnaði hann Reykjavíkurborg drjúgan hluta eigna sinna. Menn hafa kannski ekki verið alveg á eitt sáttir um það hvernig staðið var að þessari gjöf n það er óhætt, held ég að leggja þennan skilning í málið," sagði Þóra Kristjánsdóttir ennfremur. "Og þessar eigur hans voru svo settar niður í kassa og kassarnir innsiglaðir þar til almennilegt tóm gæfist til þess að flokka innihaldið og kanna. Flestallir kassarnir hafa síðan verið innsiglaðir í læstri geymslu fram á þennan dag. Nú erum við að fást við að opna þá og skoða innihaldið. Á því sem upp úr þeim kemur byggjum við þann hluta sýningarinnar sem fjallar um manninn Jóhannes Kjarval og verður hann á göngum hússins en málverkin í báðum sölunum. Auk þess verður stillt upp stækkuðum ljósmyndum af honum og þess háttar."
Það kennir margra grasa í kössunum hans Kjarvals, enda voru þeir rúmlega 120 talsins. Kjarval eins og margir aðrir þeirrar náttúru að henda helst aldrei neinu og því er innanum heldur lítilfjörlegt dót en inni á milli hinir merkustu gripir. Það má til dæmis nefna geysimikið af bréfum, en Kjarval var alla ævi mjög ötull bréfaritari og er til mikið af bréfum frá honum. Hann hefur líka tekið bréfaskriftirnar hátíðlega og ritaði oft uppköst að bréfum sínum og geymdi síðan vandlega.
Ekki er síður að finna í kössunum góðu mikið af bréfum sem aðrir skrifuðu meistaranum.
Frá árinu 1925 átti Kjarval í raun og veru ekki fastan samastað áratugum saman, hann hafði ýmist aðsetur hjá vinum sínum og kunningjum ellegar hélt til í vinnustofum sínum sem voru nokkrar gegnum tíðina. Það var ekki um að ræða að grípa upp símtólið ef menn áttu erindi við Kjarval og tóku því flestir það ráð að skrifa honum bréf eða skilaboð þegar þeir vildu ná sambandi við hann. Og Kjarval svaraði oft í sömu mynt.
Þá er bókasafn Kjarvals merkilegt fyrir ýmsa hluta sakir. Þar er að finna töluvert af bókum sem vinir hans og aðdáendur færðu honum að gjöf, og þá yfirleitt áritaðar, en stærstur hluti safnsins eru bækur sem hann útvegaði sér sjálfur. Og þar er allt milli himins og jarðar. Vitaskuld er nokkuð um listaverkabækur en annars má nefna allt frá klassískum sagnaritum okkar Íslendinga og niður í skólablöð og heldur ósjálega bæklinga. Kjarval lét sér fátt mannlegt óviðkomandi og Þóra Kristjánsdóttir sagði að það skemmtilega við þetta bókasafn væri að hún hefði það á tilfinningunni að allar bækurnar, stórar sem smáar, hefðu á einhvern hátt orðið honum að liði í lífi og starfi: hann hefði án efa notað þær allar einhvern veginn og fáar bækur lent í safni málarans af tilviljun.
Ekki má gleyma því að Kjarval skrifaði sjálfur allmargar bækur eða kver, þar er að finna mikið af ljóðum, ljóðrænum prósa, hugleiðingum af öllu tagi, blaðagreinum og svo framvegis. Stíll Kjarvals er fáu líkur og hugmyndir hans oft giska nýstárlegar og skemmtilegar. Þess má geta að í ítarlegri sýningarskrá í haust verður meðal efnisgrein sem Dr. Árni Sigurjónsson skrifar um skáldskap málarans og á sýningunni sjálfri verða bókunum gerð sérstök skil. Og áreiðanlega fengur að því.
Í greinum sínum var Jóhannes Kjarval ekki síður uppáfinningasamur en í ljóðunum - eða, ef út í það er farið málverkunum. Sem dæmi af handahófi má taka hér í kafla úr kverinu Grjót sem kom út í Reykjavík árið 1930 og fjallaði að mestu um skipulagsmál sem ætíð voru Kjarval hugleikin. Í þessum kafla veltir Kjarval því fyrir sér hvernig skipulag Austurvallar væri best borgið, eða hefði best verið borgið ef bæjaryfirvöld hefðu haft hugmyndarflug og hugrekki til að bera.
"Til þess að gera Austurvöll að fullkomnum borgarhluta, átti að dýpka hann niður um 1 til 2 metra - átti þá að rífa niður öll húsin þar í kring nema Þinghúsið og kirkju en dýpka allt svæðið grunna og götur, og sjálfan flötinn. Á þann hátt var hægt að byggja sökkul þann undir Þinghúsið, sem upprunalega var ákveðið, svo húsið nyti sín í ytra útliti. Var þá sjálfsagt að gera hið sama við Dómkirkjuna, hún myndi engu tapa við það, súlnagöngin í fjórsettum súlnaröðum átti svo að reisa á grunnfletinum, sem umgjörð allt í kringum völlinn, álíka breiða og grunnana hinna niðurrifnu húsa. Hæð súlnanna mundi samsvara veggjum dómkirkjunnar upp að þaki - en á súlnaþakinu sem er breidd grunnstæðisins, átti að vera blómagarður allt um kring, en græni flöturinn á sínum stað, með sömu stærð, með sömu breidd og lagi. Inn á milli súlnanna mátti hafa stærri og minni gosbrunna, jafnvel upp á súlnaþakinu, t.d. á öllum hornum, og kannske á fleiri stöðum til eftirtektaauka... Á þennan hátt gat Austurvöllur orðið heilagur staður, meðrétt breyttu formi frá því sem áður var....
"Fólk, sem hefði ráð á að breyta bænum sínum svona, myndi þekkja sjálft sig öðruvísi á eftir, og allt líf þess fólks og allar hugsanir myndu verða öðruvísi - slíkt fólk myndi skapa sjer nýjan himin og nýja jörð - á fleiri ótrúlegum stórvirkjum, og óþekkjanlegar borgir myndu rísa upp fyrir nútímafólk."
Þarna er ekki hugsað smátt. Menn geta svo reynt að gera sér í hugarlund hvernig Austurvöllur og nágrenni hefði litið út ef einhver borgarstjóri hefði haft döngun í sér til þess að gera hugmyndir Kjarvals að veruleika. Þær minna einna helst á teikningar Guðjóns Samúelssonar af háskólaborg sem hann vildi reisa á Skólavörðuholtinu...
Eins og getið var í upphafi er skráning verka Kjarvals heldur ófullkomin enn sem komið er. Kjarval var ótrúlega örlátur maður og gaf málverk á báðar hendur ef honum bauð svo við að horfa. Eru til margar sögur um slíkar gjafir Kjarvals og nægir hér að vísa til kveðjuorða Matthíasar Jóhannessen í Kjarvalskverinu. En fyrir vikið eru upplýsingar um mörg verka af skornum skammti og sjálfur fjöldi þeirra óviss. Enn minna er vitað um teikningar, skissur og ýmislegt krot sem Kjarval framleiddi ógrynni öll af.
Hann mátti vart setjast niður án þess að vera farinn að teikna og þá á hvern þann pappír sem hendi var næstur.
Sumt af þessu kroti þykir vitaskuld heldur lítilfjörlegt en annað harla merkilegt. Og því vilja menn gjarnan vita sem allra mest um allt sem meistarann snerti á.
Í sambandi við Kjarvalssýninguna nú í haust hefur verið gerð gangskör að því að skrá málverk Kjarvals. Það hefur lengi verið illilega vanrækt þó vissulega hafi þegar verið unnið mikið starf. Það var árið 1959 sem Menntamálaráð Íslands samþykkti einróma á fundi sínum að láta gera skrá yfir öll málverk Jóhannesar Kjarvals og yrði þar skilgreind stærð verkanna, gerð þeirra, heiti, ár, eigendur og sitthvað fleira til gagns og gamans. Jafnframt yrðu teknar ljósmyndir af öllum verkunum í fullum litum. Þetta hefur enn ekki verið gert svo fullnægjandi geti talist. Á sýningunni á Kjarvalsstöðum í haust eru hins vegar svo til eingöngu myndir úr einkaeign og hefur því verið unnið mikið starf við að fara í heimahús, skoða myndir og ljósmynda þær. Að þessu verður án efa búið lengi.
Sýningin á Kjarvalsstöðum verður hin vandaðasta og má gera ráð fyrir að margir hlakki til að endurnýja kynni sín af meistaranum ellegar kynnast honum í fyrsta sinn. Það má líka alltaf finna á honum nýjar hliðar: hann var aldrei allur þar sem hann var séður. Enn skal hér vitnað til Kjarvalskvers. Þar segir Jóhannes Kjarval á einum stað: "Það er svo mikill vandi að vera manneskja, það hefur alltaf verið erfitt fyrir mig. Ég er alltaf annars staðar en fólk heldur að ég sé, en það er sjónin og náttúran sem vilja að ég búi til myndir...."
Leiðrétting. Hér á undan skrifaði ég Guðmundur Alfreðsson þar sem átti að vera Alfreð Guðmundsson og biðst ég velvirðingar á því. I.K. 25. júlí 2005