Aftur á upphafssíðu.
Sýslumaðurinn í Reykjavík
b.t. skiptadeildar
Skógarhlíð 6,
101 Reykjavík.
Reykjavík, 19. nóvember 2003
Efni: Beiðni um endurupptöku einkaskipta.
Til skrifstofu minnar hafa leitað Guðrún Kjarval, George Krugervej 64, Sejs 8600 Silkeborg, Danmörku og Mette Stiil, Strandvejen 17, Tranum 9460 Brovst, Danmörku og falið undirrituðum að óska eftir að einkaskipti á dánarbúi Jóhannesar Sveinssonar Kjarval verði endurupptekin með vísan til heimildar í 2. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1991.
Málsatvik og rök:
Málsatvik eru þau að Jóhannes Sveinsson Kjarval listmálari sem fæddur var þann 15. september 1885 lést þann 13. apríl 1972. Hann eignaðist tvö börn með Tove Merild sem hann kvæntist árið 1915, Aase Kjarval Lökken og Svein Kjarval en þau eru bæði látin.
Aase eignaðist eina dóttur,Mette Stiil, og var hún einkaerfingi hennar.
Eftirlifandi eiginkona Sveins Kjarval, Guðrún Kjarval, situr í óskiptu búi þeirra.
Koma þessir aðilar nú fram eftir fráfall frumerfingja svo sem gert er ráð fyrir í 2. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1991.
Þann 18.apríl 1972 óskuðu Sveinn Kjarval og Aase Kjarval Lökken eftir leyfi sýslumannsins í Reykjavík til einkaskipta á dánarbúi Jóhannesar Kjarvals og var einkaskiptaleyfi veitt sama dag. Á þessum tíma og meðan einkaskipti stóðu voru báðir tilgreindir erfingjar hins látna búsettir í Danmörku.
Einkaskiptum var lokið með því að erfðafjárskýrslu dags. 1. apríl 1973 undirritaðri í Brökhus í Danmörku, var skilað til sýslumannsins í Reykjavík og erfðafjárskattur greiddur þann 16. apríl 1973.
Samkvæmt erfðafjárskýrslunni voru til skipta eignir samtals að verðmæti gkr. 1.415.000,00 og samanstóðu þær af eftirfarandi:
1. Peningaeign kr. 1.390.000,00
2. Teikningum á veggjum í herbergi í Austurstræti 10a, kr. 25.000,00
Til frádráttar kom kostnaður að fjárhæð kr. 60.000,00 og var því hrein eign til skipta kr. 1.355.000,00.
Umbjóðendur mínir byggja beiðni sína um endurupptöku skiptanna á að ekki hafi komið fram allar eignir sem hefðu átt að koma til álita við skiptin.
Annars vegar sé um að ræða muni sem teknir voru úr vinnustofu Kjarvals að Sigtúni 7, Reykjavík haustið 1968 fóru til geymslu hjá Reykjavíkurborg og hins vegar renning með listaverkum eftir Kjarval sem fannst í Stýrimannaskólanum árið 1994.
Verður hér fjallað um eignir þessar og eftir atvikum þann ágreining sem um þær stendur.
1. Munir teknir úr Sigtúni 7, Reykjavík haustið 1968.
Jóhannes Sveinsson Kjarval (hér eftir nefndur Kjarval) bjó um margra ára skeið og hafði vinnustofu að Sigtúni 7, Reykjavík (Breiðfjörðsblikksmiðja). Lauk hann þar löngum og afkastamiklum ferli sínum sem listmálari.
Á árunum 1966/67 flutti Kjarval úr Sigtúni 7, Reykjavík á Hótel Borg, þar sem hann fékk herbergi til afnota. Á því tímamarki var heilsa hans farin að bila og nokkuð umað menn notfærðu sér einsemd hans til að slá hann um fé og fjármuni sbr. umfjöllun í minnisblaði merkt nr. 11.
Í síðara bindi ævisögu Kjarval sem Indriði G. Þorsteinsson skráði segir á bls. 311-312 þar verið er að fjalla um síðustu æviár segir:
“Kjarval hafði lengi átt bágt með svefn og nú sótti þessi krankleiki meira á hann eftir að þrekið tók að bila og aldursjúkdómar sóttu að honum. Á þessum erfiðleikatímum flutti hann inn á Hótel Borg.”
Um heilsufar Kjarvals á þessum tíma má að nokkru vísa til bréfs Hannesar Péturssonar geðlæknis dags. 14. júní 1985 en þar kemur fram að listamaðurinn hafi verið er til umönnunar á geðdeild Borgarspítalans frá 18. febrúar 1969 til dánardægurs en Kjarval lagðist inn á Landspítalann þann 28. janúar 1968 og var fluttur þaðan yfir á Borgarspítalann.
Í bréfinu læknisins sem er skjal nr. 15 segir:
“Jóhannes Sveinsson Kjarval vistaðist á geðdeild Borgarspítalans í Reykjavík frá 18.02.1969 og lést þar 13.04.1972. Ástæða vistunar var almennur ellihrumleiki, sem fór versnandi smám saman fram að andláti.”
Síðari hluta árs 1968 á 83 aldursári Kjarvals var farið í að rýma vinnustofu hans að Sigtúni 7.
Af gögnum má ráða að hafist hafi verið handa við að pakka niður munum sem þar voru í síðari hluta októbermánaðar 1968 og við það verk hafi Kjarval notið aðstoðar ýmissa manna s.s. Alfreðs Guðmundssonar sem síðar varð forstöðumaður Kjarvalsstaða, Ólafs Þórðarsonar systursonar síns og bílstjóra sem fengnir voru til að keyra munum frá Sigtúni.
Munir þessir voru annars vegar á vinnustofunni sjálfri og hins vegar á geymslulofti fyrir ofan hana.
Mestur hluti þess sem tekið var úr Sigtúni fór til Borgarskjalasafns Reykjavíkur en hluti fór til geymslu í Kjarvalshús á Seltjarnarnesi.
Sá hluti er fór til Borgarskjalasafns er nú í vörslum Kjarvalsstaða en aðrir munir eru til geymslu í JL húsinu við Hringbraut í Reykjavík en þangað var mununum komið af barnabörnum listamannsins sem búa hér á landi.
Á þeim tíma sem munir Kjarvals voru fluttir úr Sigtúni 7, var hvorugt barna Kjarvals hér á landi. Aase dóttir hans bjó þá í Danmörku ásamt fjölskyldu sinni.
Sveinn Kjarval dvaldist hjá henni í október, nóvember og fram í desember 1968 í Danmörku til þess að leitast við að ná heilsu en hann hafði þá átt við veikindi að stríða um nokkurt skeið.
Eiginkona Sveins, Guðrún Kjarval, var Íslandi þessa mánuði. Sveinn og Guðrún fluttu búferlum til Danmerkur árið 1970.
Fyrir liggur að ekki var haft samráð eða samband við niðja Kjarvals eða fjölskyldur þeirra vegna rýmingar vinnustofunnar að Sigtúni 7 haustið 1968.
Verður hér gerð nánari grein fyrir atvikum og gögnum er lúta að því með hvaða hætti og á hvaða forsendum Reykjavíkurborg fékk vörslur mestan hluta þeirra muna sem voru í Sigtúni 7, Reykjavík haustið 1968.
Í bréfi Ólafs Þórðarsonar sem hann sendi Sveini Kjarval dags. 10. nóvember 1968 merkt nr. 5 segir í upphafi:
“Ég held það hafi verið á þriðjud. 5/10 sem Guðrún hringdi til mín og sagði mér að pabbi þinn mundi vera að búa sig undir að hreyfa eitthvað við sínum hlutum á vinnustofunni og sagði að þú hefðir stungið uppá því að ég liti til gamla mannsins sem mér var kært-enda þótt ekkert sé hægt að ráða við hann þegar hann tekur sitt strik. Ég var á skrifstofunni á Rl. og af því það voru mánaðarmót og ég hafði ekki lokið uppgjöri-því venjulega-og Guðrún sagði að það hastaði ekki, þá fór ég ekki fyrr en miðv.d. þann 6/10 í bæinn.”
Ljóst virðist af minnisbókum sem Ólafur hélt að þeir dagar sem vísað er til í bréfinu eru í nóvember en ekki október enda er það í samræmi við önnur gögn en það sem ritað er í reiti dagana 6. og 7. nóvember 1968 er í samræmi við efni bréfsins sbr. ljósrit merkt nr. 6.
Minnisbók þessi var afhent undirrituðum af syni Ólafs.
Í bréfinu segir síðar þegar lýst er atburðum þann 6. nóvember 1968:
“Áður en við fórum af vinnustofunni spurði Kj. mig hvernig mér litist á að biðja borgarsafnið að geyma dótið-ég hugsaði mig um-leit á hann og reyndi að reikna hann út – og sagði: Því ekki sortera í nýjar umbúðir og láta allt vestur í nýja húsið á einn stað þar og taka svo upp seinna – nei nei – ég þoli það ekki sagði hann. Ég sagði þá – ef þú ert ánægður með það- þá sagðist ég ekki sjá neitt á móti því - og kannski það besta við nánari athugun. Ég sá að það þýddi ekki að reyna aðra úrlausn, og hann það þreyttur og slappur að það mundi draga hann ennþá neðar að ætlast til þess að hann færi í gegnum þetta – hann hefur ekki þrótt til þess – og hvert smástykki vekur nýjar endurminningar – e.t.v. óupptekin bók eða vindlakassi frá látnum vini. Jólakaka, jólapappír etc.”
Í niðurlagi bréfsins segir:
“Og hvað þig snertir þá álít ég að þú eigir að taka þessu öllu með knúsandi ró – og mátt vera þakklátur að þurfa ekki að standa í því taugastríði að vera í þessu umróti.”
Ólafur Þórðarson var sá eini sem kalla mætti fulltrúa fjölskyldu Kjarvals sem hafði samskipti við hann í tengslum við rýmingu vinnustofunnar í Sigtúni.
Af tilgreindu bréfi Ólafs, minnisbók hans frá 1968 og öðrum gögnum liggur fyrir að Geir Hallgrímsson þáverandi borgarstjóri kom til fundar við Kjarval í Sigtún þann 7. nóvember 1968 um kl. 14.00 og var þar til um kl. 14.30.
Af bréfi Ólafs má ráða að þann dag hafi kassar með munum Kjarvals verið fluttir í Borgarskjalasafnið.
Af öðrum gögnum sem síðar verða rakin, sýnast þeir flutningar hafa verið hafnir fyrr sbr. skýrslu Steinunnar Bjarmann merkt nr. 17 og dagbók Guðmundar Alfreðssonar merkt nr. 13.
Samkvæmt minnisblaði Baldurs Guðlaugssonar hrl. dags. 21. september 1982, skjal merkt nr. 14 sbr. og frásögn á skjali merktu nr. 28, hafði Guðrún Kjarval samband við Geir Hallgrímsson eftir að hún frétti frá Ólafi Þórðarsyni að verið væri að flytja muni Kjarvals í Borgarskjalasafnið. Kveður hún Geir hafa sagt sér að verið væri að taka munina til varðveislu.
Af gögnum má ljóst vera að samtal þetta hlýtur að hafa átt sér stað einhvern tímann eftir 7. nóvember 1968 enda hafði Ólafur ekki vitneskju um flutninga muna í Borgarskjalasafnið fyrr en í fyrsta lagi þann dag.
Ljóst er að Ólafur Þórðarson taldi að borgin væri einungis að taka muni þessa til geymslu í því skyni að þeir færu ekki forgörðum. Hefur það og fengist staðfest í samtölum undirritaðs við son Ólafs, Jóns Þórðar Ólafssonar.
Þá kemur skýrlega fram í bréfi Ólafs til Aase dóttur Kjarvals dags. 11. nóvember 1971 að hann telji að munirnir hefðu verið afhentir til geymslu og varðveislu.
Fyrir liggur að Reykjavíkurborg hefur ekki gjafabréf eða önnur skilríki fyrir meintum eignarétti á þeim munum sem borgin fékk vörslur á haustið 1968.
Ekki er kunnugt um að munir þessir hafi verið færðir til eignar í reikningum Reykjavíkurborgar í árslok 1968 eða árin þar á eftir.
Hvergi er bókað um meinta gjöf Kjarvals í fundargerðum borgarstjórnar eða borgarráðs.
Það var fyrst í frétt í Morgunblaðinu þann 2. nóvember 1971 sbr. skjal merkt nr. 7 sem Reykjavíkurborg heldur því fram opinberlega að borgin hafi fengið gjöf frá Kjarval en þar segir í upphafi umfjöllunar:
“Jóhannes S. Kjarval, listmálari, hefur gefið Reykjavíkurborg stórt safn teikninga. Páll Líndal borgarlögmaður, tjáði Mbl. í gær að að ekki lægi fyrir hversu mikið þetta safn væri að vöxtum en unnið er nú að röðun teikninganna og fleira í sambandi við þær.”
Í greininni er ekki tekið fram hvenær umtöluð gjöf var gefin. Í Morgunblaðinu 3. nóvember 1971 birtust myndir af þremur verkum Kjarvals og sagt að myndirnar hafi Kjarval gefið borginni haustið 1968.
Ekki er ljóst um tildrög þessara frétta á þessu tímamarki en ekki verður séð að birting hennar sé í samræmi við það að Kjarval hafi ekki viljað að upplýst yrði um “gjöfina” enda listamaðurinn þá enn á lífi. Með öllu er óskýrt af hverju borgin taldi sér heimilt að upplýsa um “gjöfina” í nóvember 1971 ef hún taldi það óheimilt þremur árum fyrr svo sem haldið er fram í skýringum borgarinnar á atvikum.
Af upplýsingum um heilsufar Kjarvals á þessu tímamarki má ljóst vera hann gat ekki gert sér grein fyrir þýðingu þessarar fréttar hafi hún borist honum.
Í minningargreinum um Kjarval eftir andlát hans var hvergi minnst á að hann hafi gefið Reykjavíkurborg gjöf sem haldið er fram að hann hafi innt af hendi árið 1968.
Í ævisögu Kjarvals sem Indriði G. Þorsteinsson rithöfundur skráði og gefin var út í tveimur bindum árið 1985, er hvergi vikið að því að Kjarval hafi gefið Reykjavíkurborg þá stóru gjöf sem ræðir haustið 1968.
_________________________________________________________
Af hálfu Reykjavíkurborgar er á því byggt að eignarréttur þeirra muna sem voru fluttir úr Sigtúni til Borgarskjalasafnsins í árslok 1968 hafi færst frá Kjarval til borgarinnar með munnlegri gjafayfirlýsingu Kjarvals á fundi hans og Geirs Hallgrímssonar borgarstjóra þann 7. nóvember 1968. Styðst sú fullyrðing við vottorð Alfreðs Guðmundssonar sem þá var starfsmaður Reykjavíkurborgar og síðar forstöðumaður Kjarvalsstaða en í yfirlýsingu dags. 18. september 1982 merkt nr. 12 segir:
“Ég var viðstaddur 7. nóvember 1968 í Sigtúni 7, þegar Jóh. S. Kjarval tilkynnti Geir Hallgrímssyni formlega um gjöf sína til Reykjavíkurborgar. Ég boðaði Geir á staðinn að ósk Kjarvals, sem áður hafði sagt mér, að hann ætlaði að afhenda Reykjavíkurborg myndverk og aðrar muni að gjöf.”
Í minnisblaði Baldurs Guðlaugssonar hrl. merkt nr. 14 er eftirfarandi skráð eftir samtal lögmannsins við Geir:
“Geir Hallgrímsson þá v. borgarstjóri, segist sannfærður um að um gjöf hafi verið að ræða, en man ekki eftir því hvernig þetta bar að. Geir segir að J. Kj. hafi verið umhugað um að verk hans og munir dreifðust ekki meira en orðið var og hafi hann því viljað að Reykjavíkurborg eignaðist umrædda muni og varðveitti að Kjarvalsstöðum sem honum hafi verið hjartfólgnir. Geir taldi að J. Kj. hefði ekki viljað að skýrt yrði frá gjöfinni opinberlega og því hefði ekki einu sinni verið bókað um þetta í fundargerðir borgarráðs þar sem slíkar fundirgerðir væru opinberar.”
Samkvæmt þessu verður ekki séð að þáverandi borgarstjóri geti staðfest að um formlega gjafayfirlýsingu hafi verið ræða.
Af hálfu Reykjavíkurborgar hefur einnig verið vísað til dagbókarfærslna Guðmundar Alfreðssonar, sonar Alfreðs Guðmundssonar, frá október og nóvember 1968.
Í dagbókarfærslu 28. október 1968 skjal merkt nr. 13 segir:
“Síðdegis ferjaði ég ásamt pabba 20 teikningar (túss, kol, blek) eftir Jóh. Kjarval frá Sigtúni 7 niðrá skrifstofu borgarstjóra. Kjarval var að gefa borginni þessar myndir.”
Í dagbókarfærslu 7. nóvember 1968 talar hann um að Kjarval hafi gefið nokkra tugi teikninga ásamt kössum ofan af háalofti hjá sér.
Þá er haft eftir Þorvaldi Þorvaldssyni fyrrverandi leigubifreiðastjóra að Kjarval hafi tjáð sér að hann ætlaði gefa Reykjavíkurborg þá muni sem hann geymdi í Sigtúni 7 og hann hafi minnst á það við sig eftir afhendingu sem hann hafið gefið Reykjavíkurborg þá.
Samkvæmt bréfi Steinunnar Bjarmann listfræðings til Kjarvals dags. 10. janúar 1969 merkt nr. 3 fól Lárus Blöndal þáverandi borgarskjalavörður henni að fara í gegnum og flokka muni þá sem höfðu borist úr vinnustofu Kjarvals síðustu mánuði ársins 1968:
Í bréfi Steinunnar segir:
“Í nóvember s.l. fól Lárus Blöndal borgarskjalavörður mér að fara í gegnum og flokka muni, sem bárust safninu frá yður um þær mundir. Verki þessu var hagað þannig, að tekið var úr öllum kössum, sem dótið barst í og það ryksugað, þurrkað, þvegið eða hreinsað, allt eftir því sem við átti. Dótið var síðan flokkað niður, skrásett og raðað í kassa. Kassarnir voru merktir og límdir aftur, bundið fyrir þá og þeir innsiglaðir.
Auk mín hafa aðeins tvær hreingerningakonur farið í gegnum þetta dót og höfum við allar reynt að fara eins gætilega með það og okkur var unnt og forðast að hnýsast í sendibréf eða annað. Þessu verki er nú lokið og sendi ég yður afrit af skrá þeirri, er ég gerði er ég gekk frá dótinu. Ég vona að þér við lestur þessarar skrár komist að raun um að öllu hefir verið til skila haldið eftir því sem unnt var.”
Með beiðni þessari er skrá sem vísað er til í bréfinu hér merkt nr. 4. Kemur þar fram á fyrstu síðu að heildarfjöldi þeirra kassa sem innsiglaðir voru, eru 153, þar á meðal 14 kassar með skissum og 56 kassar með myndum og málverkum.
Í skránni er listað upp hvaða munir eru í hverjum kassa. Skrá þessi hefur svohljóðandi yfirskrift:
“Skrá yfir muni Jóhannesar S. Kjarvals í Borgarskjalasafni.”
Fram kemur í skýrslu Steinunnar Bjarmann dags. 12. mars 1987 merkt nr. 17 að Kjarval tók við framangreindu bréfi og skrá úr hendi Steinunnar þann 17. janúar 1969.
Ekki verður séð að efni bréfs Steinunnar til Kjarvals beri með sér að því sé beint að manni sem gefið hefur þá muni sem þar eru til umfjöllunar heldur þvert á móti.
Þá er beinlínis talað um muni Kjarvals í Borgarskjalasafni í skrá þeirri sem hún vann.
Svo sem fram kemur í bréfi Steinunnar Bjarmann voru kassar þeir sem hún raðaði munum Kjarvals í innsiglaðir.
Hvergi er í þessum gögnum minnst á að um gjöf sé að ræða.
Með hliðsjón af þeim skýringum sem Reykjavíkurborg gaf á árinu 1982 ber að hafa í huga að bréfinu var aðeins beint til Kjarvals og skráin einungis afhent borgarskjalaverði og borgarstjóra auk Kjarvals og því vart neitt til fyrirstöðu að þar væri fjallað um meinta gjöf og honum með einhverjum hætti þökkuð hún, þó halda ætti henni leyndri fyrir öðrum.
Eins og ráða má af framlögðum gögnum reyndi Sveinn Kjarval nokkrum sinnum þar til hann lést árið 1981 að hreyfa við þessum málum meðal annars með því að ráða til þess lögmenn, bæði á Íslandi og í Danmörku.
Meðal annars boðaði hann til opins blaðamyndafundar í nóvember 1975, þar sem hann lýsti afstöðu sinni til þeirra málefna sem hér um ræðir.
Þá má um þetta vísa til bréfs Sveins til sonar síns Jóhannesar, dags. 28. desember 1976 merkt nr. 9 og uppkast af umboði dagsett sama dag.
Skömmu fyrir andlát Sveins undirritaði Aase systir hans umboð til hans um til þess að fara með fyrir hennar hönd málefni er lutu að arfskiptum eftir Kjarval. Umboð þetta er dags. 7. janúar 1981 og er merkt nr. 10.
Af þessu má ráða að niðjar Kjarvals voru alls ekki sáttir við fullyrðingar Reykjavíkurborgar um að Kjarval hafi gefið borginni þá muni sem fóru í vörslur hennar haustið 1968.
Hefur það enn frekar staðfests í samtölum við afkomendur barna Kjarvals að mál þetta lagðist mjög þungt á þau, hafði mikil áhrif á þau og þá sérstaklega Svein.
Eftir fráfall Sveins fengu erfingjar hans og Kjarvals með milligöngu Guðmundar Axelssonar þáverandi listaverkasali í Klausturhólum Baldur Guðlaugsson lögmann til þess að kanna réttarstöðu erfingja Kjarvals í þessu sambandi.
Minnisblað hans dags. 21. september 1982 merkt nr. 14 var afrakstur þeirrar vinnu.
Vegna sjónarmiða sem virðast hafa komið fram við þessa athugun lögmannsins, var haldinn fundur um málið á skrifstofu borgarstjórans í Reykjavík þann 5. ágúst 1982 þar sem viðstaddir voru Davíð Oddsson þáverandi borgarstjóri, Geir Hallgrímsson fyrrverandi borgarstjóri, Jón G. Tómasson þáverandi borgarlögmaður og Alfreð Guðmundsson fyrrverandi forstöðumaður Kjarvalsstaða.
Með beiðni þessari er lagt fram minnisblað um fund þennan merkt nr. 11.
Tilefni hans er lýst í upphafi þannig að erfingjar Jóhannesar S. Kjarval og erfingjar Sveins Kjarval hafi með atbeina Guðmundar Axelssonar listaverkasala í Klausturhólum leitað til lögmanns til þess að sýna fram á að Reykjavíkurborg hefði ekki fengið málverk, teikningar og aðra muni að gjöf frá Kjarval heldur hafi einungis verið um að ræða munir þessir hafi verið teknir til varðveislu.
Minnisblað þetta hefur að geyma einu skráðu upplýsingarnar í fórum Reykjavíkurborgar um það á hverju Reykjavíkurborg byggir eignarrétt sinn svo kunnugt sé.
Í minnisblaðinu kemur fram að Geir Hallgrímsson sem þá var borgarstjóri hefði fengið muni þessa afhenta þann 7. nóvember 1968 að tilhlutan Kjarvals og að hans huga væri ekki vafi að um gjöf hefði verið að ræða til borgarinnar.
Ekkert er haft eftir Alfreð Guðmundssyni um hans afstöðu eða vitneskju um tilurð meints eignarhalds borgarinnar í minnisblaðinu.
Fram kemur að borgarlögmaður telji að sönnunarbyrði hvíldi á erfingjum og þar myndu vega þungt að ekki hefði verið hreyft við málinu fyrr en tæpum tíu árum eftir að ræðu Birgis Ísleifs Gunnarssonar fyrrverandi borgarstjóra við opnun Kjarvalsstaða en í sýningarskrá sem greinir frá opnuninni hafi ræða hans birst en í henni hafi verið gefið til kynna að borgin hefði eignast öll þau verk sem um ræðir. Þá er vísað til þess að í ræðu Halldórs Laxness við opnunina hafi einnig verið tekið fram að borgin hafi fengið myndir “ánafnaðar” áður en Kjarval lést.
Í minnisblaðinu segir í framhaldi af umfjöllun um ræðu Halldórs Laxness:
“Einhvern veginn hefur hann, þessi þekkti vinur Kjarvals haft vísbendingu um það. Þetta hefur Baldur Guðlaugsson sennilega ekki athugað.”
Sú ályktun sem virðist dregin af umfjöllun í ræðu Halldórs Laxness um meinta gjöf fær ekki staðist enda hafði þegar á þessum tíma birst frétt um þetta í Morgunblaðinu eins og áður greinir auk þess sem skáldið gæti að sjálfsögðu hafa getið fengið upplýsingar um “gjöfina” hjá Reykjavíkurborg. Miðað við atvik í lok árs 1968 og í upphafi árs 1969 og heilsufar Kjarvals þessum tíma sýnist harla ólíklegt að Halldór Laxness hafi fengið upplýsingar um þetta frá Kjarval sjálfum.
Í minnisblaðinu er það dregið fram að Jóhannes Kjarval arkitekt sonarsonur Kjarvals hafi borið ábyrgð á sýningarskrá þeirri sem gefin var út í tengslum við opnun Kjarvalsstaða og í henni hafi verið fjallað um að verið væri að sýna verk sem Kjarval hafi gefið og séu í eigu borgarinnar.
Undirritaður hefur borið þetta undir tilgreindan aðila og hafnar hann því alfarið að hann hafi borið ábyrgð á því efni sem birtist í sýningarskrá þessari. Þá er til þess að líta að hvernig sem afstöðu hans var háttað á þessum tíma, að á þessu tímamarki töldu erfingjar Kjarvals að ekki hafi verið um gjöf að ræða.
Í lok minnisblaðsins er eftirfarandi skráð:
“Ákveðið var að Geir reyndi að ná sambandi við Ragnar í Smára, sem nú er á spítala, og jafnframt við Halldór Laxness til að fá staðfestingu þeirra.
Að öðru leyti var ákveðið að borgarlögmaður hefði nú samband við Baldur Guðlaugsson og fengi upplýst hvaða gögn hann er með í málinu og kannaði til þrautar öll þau gögn, sem finnanleg væru á skjalasafni borgarinnar.”
Handritað er á minnisblaðið eftirfarandi:
Fundur 20/9 ´82 með Baldri Guðlaugssyni hrl.
Menn samdóma um að nú væru komin fram þau gögn sem líklegt væri að finnanleg væru. Baldur sagðist myndu kynna skjólstæðingum sínum stöðu málsins og láta síðan borgina vita um framhaldið.”
Undir vélritaðan texta minnisblaðsins og einnig þann handritaða eru settir upphafsstafirnir DO til staðfestingar.
Samantekt Baldurs kemur fram í minnisblaði sem er dags. 21. september 1982, daginn eftir framangreindan fund. Hafa því væntanlega þau gögn og upplýsingar sem vísað er til af lögmanninum legið fyrir á fundinum með borgarstjóra.
Í upphafi er gerð grein fyrir þeim gögnum sem hann kannaði og við hverja hann hafði haft samband vegna málsins.
Athygli vekur að samkvæmt samantektinni var hvorki haft samband við Halldór Laxness eða Ragnar í Smára sem vísað hafði verið til á fundinum 5. ágúst 1982.
Þá hefur komið fram að ekki eru til neinar staðfestingar frá tilgreindum aðilum í samræmi við þá fyrirætlan sem lýst er í minnisblaðinu sbr. hér ofan.
Samkvæmt samantekt lögmannsins byggir Reykjavíkurborg eignarhald sitt á því að eignaryfirfærsla til borgarinnar hafi farið fram með munnlegri gjafayfirlýsingu Kjarvals til borgarstjóra þann 7. nóvember 1968. Til sönnunar þeirri fullyrðingu var lagt fram skriflegt vottorð Alfreðs Guðmundssonar dags. 18. september 1982 svohljóðandi:
“Ég var viðstaddur 7. nóvember 1968 í Sigtúni 7, þegar Jóh. S. Kjarval tilkynnti Geir Hallgrímssyni formlega um gjöf sína til Reykjavíkurborgar. Ég boðaði Geir á staðinn að ósk Kjarvals, sem áður hafði sagt mér, að hann ætlaði að afhenda Reykjavíkurborg myndverk og aðra muni að gjöf.”
Ekki verður séð að Geir Hallgrímsson hafi sjálfur getað staðfest slíka formlega yfirlýsingu.
Í minnisblaði Baldurs segir:
“Hvorki Jón Þorsteinsson, Páll Líndal þáverandi borgarlögmaður, né Lárus Blöndal þáverandi borgarskjalavörður, ræddu t.d. þetta mál við J.Kj. en segjast hins vegar allir ávallt hafa litið á að um gjöf hefði verið að ræða. Lárus Blöndal sagðist t.d. aldrei myndu hafa ráðist í jafnmikla vinnu og raun bar vitni við flokkun og skráningu munanna, ef hann hefði ekki álitið þá vera orðna eign borgarinnar.”
Að mati umbjóðanda minna er þessi fullyrðing borgarskjalavarðar afar sérstæð í ljósi þess að hér eru til umfjöllunar listaverk og persónulegir munir fremsta listmálara sem Íslendingar hafa eignast sem menn óttuðuðust að gætu farið forgörðum þar sem varsla þeirra var ekki örugg og heilsa listamannsins leyfði ekki að hann gæti séð um þá.
Þá er vert að benda á að það sem lagt hafði verið til þessa verks af hálfu borgarinnar var að Steinunn Bjarmann tók að sér að flokka muni ofan í kassa um nokkra vikna skeið og gera skrá um það sem í kössunum var. Eftir það voru kassarnir langflestir geymdir innsiglaðir og óhreyfðir allt til ársins 1985 sbr. bréf Þóru Kristjánsdóttur fyrrverandi listráðunauts Kjarvalsstaða dags. 4. nóvember 1985 skjal merkt nr. 16 en þar segir í upphafi:
“Á fundi stjórnar Kjarvalsstaða 1. nóvember 1985 var rætt um Kjarvalssafn Reykjavíkurborgar.
Tilefnið er hið mikla safn teikninga, bréfa, bóka og persónulegra muna, sem Kjarval ánafnaði Reykjavíkurborg 1968, og geymt hefur verið í innsigluðum kössum á Korpúlfsstöðum þar til í sumar, er það var flutt á Kjarvalsstaði og lauslega kannað. Örlítill hluti þessarar gjafar er nú á sýningunni á Kjarval/aldarminning á Kjarvalsstöðum, en megnið er óskráð og bíður frekari rannsókna og viðgerða í kjallara Kjarvalsstaða.”
Um meðferð þeirra muna þeirra sem Reykjavíkurborg fékk í vörslur sínar síðustu mánuði ársins 1968 má vísa til skýrslu Steinunnar Bjarmann dags. 12. mars 1987 merkt nr. 17.
Um forsögu málsins segir Steinunn í upphafskafla skýrslunnar:
“Það mun hafa verið seinni hluta október 1968 að tók eftir því að á einum gangi Borgarskjalasafns voru tveir eða þrír kassar af ýmis konar dóti og ofan á þeim lágu hattar og þóttist ég þekkja Kjarvalshatta. Það gafst ekki ráðrúm til þess að kanna hvernig á þessu stæði því óvenju mikið var að gera á skjalasafninu þessa dagana. Borgarskjalavörður var þá Lárus H. Blöndal og hafði hann tekið við því starfi haustið áður af Lárusi Sigurbjörnssyni. Fljótlega bárust til safnsins fleiri kassar líkir þeim sem ég hafði áður séð. Lárus H. Blöndal sagði mér þá að þeir væru frá Jóhannesi Sveinssyni Kjarval og óskaði Lárus eftir því að ég tæki það að mér næstu vikur að kanna hvað í þessum kössum væri og ganga frá innihaldinu í geymslu.”
Síðar segir:
“Kassarnir sem dótið kom í voru af öllu tagi og yfirleitt illa farnir. Ég pantaði því nýja kassa og síðan hófst flokkunin 6. nóvember 1968.”
Samkvæmt þessu má ljóst vera að Steinunn hafði þegar fengið fyrirmæli og hafist handa við frágang muna Kjarvals fyrir 7. nóvember 1968.
Fram kemur að Steinunn hafi tekið við kössum Kjarvals fram í desember 1968 og frágangi síðustu sendingarinnar hafi verið lokið þann 18. desember það ár. Samkvæmt því hafi munir Kjarvals borist til Borgarskjalasafns frá lokum októbermánaðar 1968 fram í desember sama ár.
Eftir áramótin 1968/1969 hafi hún vélritað skrá um munina og afhent Kjarval ásamt bréfi svo sem áður hefur verið rakið.
Þann 17. mars 1969 hafi Kjarvalsmunum verið raðað upp í skjalasafninu og hafi verið þar, fram til 7. júlí 1970, þegar kassarnir voru fluttir í geymslu á Korpúlfsstöðum.
Ekkert var átt við kassa þessa fyrr en sumarið 1971 þegar teknir voru upp og skoðað innihald þeirra sem merktir voru “Myndir og málverk”.
Fram kemur í skýrslunni að Steinunn hafi ekki komið frekar að þessu máli fyrr en árið 1985 þegar hún var fengin til að fara í gegnum þá kassa af Kjarvalsmunum sem hún hafði gengið frá í nóvember og desember 1968.
Samkvæmt skráningu Steinunnar sem hún vann á árabilinu 1985-86 reyndust myndir eða myndverk sem bárust úr Sigtúni 7 á framangreindu tímabili vera 5.062.
Í bréfi Hjörleifs Kvaran borgarlögmanns dags. 22. október 2001 til Ingimundar Kjarvals sonarsonar Kjarvals skjal merkt nr. 22 kemur fram að Reykjavíkurborg gangi ekki eftir gjafabréfum frá listamönnum sem gefa borginni listaverk og slíkt þyki óviðeigandi.
Skýring þessi er væntanlega sett fram til stuðnings því að eðlilegt hafi verið af hálfu Reykjavíkurborgar að ganga ekki eftir skjallegri staðfestingu frá Kjarval um meinta gjöf.
Hvorki koma fram í minnisblaði um fund á borgarstjóraskrifstofu þann 5. ágúst 1982 eða í samantekt Baldurs Guðlaugssonar hrl. dags. 21. september 1982 þar sem fjallað er um upplýsingar eða skýringar frá Geir Hallgrímssyni fyrrverandi borgarstjóra, um ástæður þess að hann gekk eftir því við Kjarval þann 7. nóvember 1968 að hann staðfesti gjöf sína skriflega.
Ekki verður horft fram hjá því að Geir Hallgrímsson fyrrverandi borgarstjóri var lögfræðimenntaður og hafði meðal um árabil starfað sem lögmaður. Honum hlýtur því að hafa mátt vera ljóst mikilvægi þess að aflað skjallegrar staðfestingar þar sem vilji Kjarvals kæmi fram.
Atvik þessa máls hljóta um margt að teljast einstæð, þó ekki væri nema fyrir fjölda og verðmæti þeirra verka sem um ræðir.
Við mat á réttarstöðu aðila hljóti að verða líta til þess að listamaðurinn var á þeim tíma sem um ræðir farinn að finna til verulegs ellihrumleika og því enn ríkari ástæða til þess að gengið væri frá málum með formlegum og öruggum hætti þannig að ekki gæti verið vafi um vilja og tilgang hans með þeim ráðstöfunum sem framkvæmdar voru.
Sú skýring að Kjarval kunni að hafa þótt óviðeigandi eða viðurhlutamikið að gefa frá sér skriflegar yfirlýsingar um vilja sinn og fyrirætlanir, er að mati umbjóðenda minna afar langsótt.
Benda má á að í september 1966 ritaði Kjarval gjafabréf vegna jarðarinnar Einarslóns á Snæfellsnesi sem hann hafði eignast með afsali 1945 sbr. skjal merkt nr. 26.
Þá kemur fram á bls. 311 í 2. bindi ævisögu Kjarvals að haustið 1968 hafi Kjarval skrifað Birni eiganda Ketilsstaða í Hjaltastaðaþinghá þar sem Kjarval hafði byggt sér lítið hús í svokölluðum Hvammi, svohljóðandi bréf:
“Hérmeð sendi ég þér í þessu bréfi kærar kveðjur og lykilinn að Hvammi. Þó enginn lækur ljóðaði er Hvammurinn glaður og góður. Verið þið sæl og blessuð öll börn og Björn.”
Af þessu verður ekki ráðið að Kjarval, hafi þótt óviðeigandi eða viðurhlutamikið að tjá sig með skriflegum hætti um ráðstafanir sem hann gerði með eigur sínar.
Í gögnum máls þessa er því hreyft að Reykjavíkurborg kunni að hafa hefðað eignarrétt að munum þeim sem komust í vörslur borgarinnar haustið 1968 ef ekki yrði talað sannað um gjöf hafi verið að ræða í öndverðu.
Ekki verður séð að þessi sjónarmið eigi sér stoð þegar af þeirri ástæðu að samkvæmt 3. mgr. 2. gr. hefðarlaga nr. 46/1905 geta umráð sem koma til vegna geymslu ekki heimilað hefð.
Fyrir liggur í máli þessu að ef ekki er sannað að um gjöf hafi verið að ræða, að þá var afhending tilgreindra muna til geymslu eða varðveislu og hefðun því þegar af þeirri ástæðu útilokuð.
Þá verður eigi heldur séð að Reykjavíkurborg geti talist uppfylla huglæg skilyrði til hefðar enda a.m.k. ljóst að þeim var kunnugt um afstöðu erfingja áður hefðunartími gat fyrst verið liðinn.
Tómlæti getur með öðrum hætti en hefð ekki leitt til yfirfærslu eignaréttar og skiptir því eigi máli hversu langur tími er liðinn frá því afhending átti sér stað.
Því er hér haldið fram að Reykjavíkurborg hljóti að bera sönnunarbyrði um fullyrðingar sínar um að Kjarval hafi gefið borginni muni þá sem teknir voru úr Sigtúni 7, Reykjavík haustið 1968 og færðir til Borgarskjalasafnsins. Á því er byggt að fullyrðingar meints gjafþega um munnlegan gjafagerning, studd vottorði eins aðila honum tengdum geti alls ekki talist fullnægjandi sönnun um tilvist slíks gernings.
Þá er því haldið fram að með því sem rakið hefur verið hér að framan, að sýnt sé að fullyrðingar Reykjavíkurborgar um það hvernig eignarréttur tilgreindra muna færðist frá Kjarval til borgarinnar fái ekki staðist enda beri samtímagögn fremur með sér eins og rakið hafi verið að munirinir hafi verið teknir til geymslu.
Skiptir hér mestu máli að í þeim gögnum sem Reykjavíkurborg sannanlega beindi til Kjarvals skömmu eftir borgin hafði fengið vörslur munanna, var ekki fjallað um afhendinguna sem gjöf heldur þvert á móti eins og rakið hefur verið.
Eins og áður greinir var einkaskiptum á dánarbúi Jóhannesar S. Kjarval lokið á árinu 1973 án þess að tekið væri tillit til þeirra muna sem voru í vörslum Reykjavíkurborgar og haldið var fram að hún hefði þegið að gjöf.
Á þeim tíma sem skiptin fóru fram voru báðir erfingjar listamannsins búsettir í Danmörku.
Höfðu þeir ekki á þeim tíma sem skiptin fóru fram nákvæmar upplýsingar um eignir föður þeirra eða ráðstöfun þeirra.
Af gögnum má ráða að eftir að einkaskiptum lauk hafi erfingjar Kjarvals leitast við að láta reyna á hvort eignarréttur hafi með gildum hætti færst frá Kjarval til Reykjavíkurborgar á þeim munum sem teknir voru úr Sigtúni 7 og færðir í Borgarskjalasafn seinni hluta ársins 1968.
Þá má ráða af gögnum að afkomendur Kjarvals hafa í raun aldrei sætt sig við skýringar Reykjavíkurborgar á því hvernig eignarhald á eignum þeim sem Kjarval átti að Sigtúni 7 átti að hafa yfirfærst til borgarinnar.
Erfingjar Kjarvals vilja á eigin áhættu og ábyrgð láta reyna á hvort eignarréttur tilgreindra muna hafi enn verið hjá listamanninum þegar hann lést.
Með vísan til þessa og annars sem að framan er rakið er því haldið fram, að ekki eigi að skipta máli um beiðni þessa hversu langt er um liðið frá lokum tilgreindra dánarbússkipta enda geti eignayfirfærsla frá hinum látna til erfingja hans eða annarra ekki farið fram nema í tengslum við slík skipti.
2. Listaverk eftir Jóhannes S. Kjarval sem fundust í Stýrimannaskólanum árið 1994.
Í júnímánuði 1994 fannst við viðgerðir á húsi Stýrimannaskólans í Reykjavík renningur með listaverkum eftir Kjarval sem komið hafði verið fyrir í upp í rjáfri í þaki hússins. Kjarval mun um skeið hafa haft vinnuaðstöðu í skólanum. Umfjöllun er fund þennan er í skjali merkt nr. 24.
Um er að ræða 10 stórar kolateikningar og má ætla að verðmæti þeirra sé veruleg. Verk þessi eru nú í vörslum afkomenda Kjarvals.
Þar sem enginn hefur gefið sig fram sem eigandi listaverka þessara, verður að líta svo á að þau hafi verið í eigu Kjarvals við andlát hans.
Þar sem eignayfirfærsla verkanna frá dánarbúi hans til erfingja getur ekki farið fram nema með formlegum skiptagerningi, er nauðsynlegt þegar af þeirri ástæðu að endurupptaka skipti á dánarbúi Kjarvals.
Brýnt er fyrir erfingja þegar til framtíðar er litið að engin vafi sé uppi um eignarhald á tilgreindum listaverkum.
3. Lagagrundvöllur fyrir endurupptöku einkaskipta.
Samkvæmt 155. gr. laga nr. 20/1991 verða skipti sem lokið var fyrir gildistöku þeirra laga ekki endurupptekin nema að fullnægðum skilyrðum þeirra laga.
Fer því um endurupptökubeiðni þessa samkvæmt 2. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1991.
Samkvæmt því sem rakið hefur verið, hefur verið sýnt fram á eða að minnsta kosti leiddar að því líkur að eigu hins látna, Jóhannesar S. Kjarval, hafi á dánardægri verið umtalsverður fjöldi listaverka og annarra muna sem hafi þá verið og séu enn í vörslum Reykjavíkurborgar.
Erfingjum var ekki kunnugt um þessar eignir á þeim tíma sem skiptin fóru fram eða með hverjum hætti Reykjavíkurborg taldi sig hafa eignast þær.
Með endurupptöku skiptanna hyggjast umbjóðendur mínir láta reyna á rétt dánarbúsins til að fá afhenta muni þessa sem samanstanda af ýmsum persónulegum munum Kjarvals sem tengjast fjölskyldu hans og ýmis konar myndverkum.
Með hliðsjón af þeim vafa sem uppi er um meint eignarhald Reykjavíkurborgar og vilja erfingja til þess að láta á málið reyna, verður ekki séð að sérstakir hagsmunir eigi að leiða til þess að þeim verði ekki gefinn kostur á því.
Benda má á að verði ekki á kröfur þeirra fallist myndi það einungis leiða til þess að Reykjavíkurborg hefði dóm fyrir eignarétti sínum.
Listaverk Kjarvals og lífshlaup hans munu lifa með íslensku þjóðinni um ókomna tíð og nauðsynlegt að öllum vafa um eignarhald tilgreindra listaverka hans og persónulegra muna sé eytt í eitt skipti fyrir öll.
Fyrir liggur að í vörslum afkomenda Kjarvals eru verðmæt listaverk sem fundust árið 1994 s.s. áður er lýst.
Ekki getur orðið ágreiningur um að erfingjum var ekki kunnugt um þessa eign þegar skiptum á dánarbúi Kjarvals var lokið árið 1973.
Þar sem enginn hefur gefið sig fram sem eigandi tilgreindra verka verður að líta svo á að höfundur þeirra, Jóhannes S. Kjarval, hafi verið eigandi þeirra. Formleg yfirfærsla þess eignarréttar eftir andlát listamannsins getur ekki farið fram nema í tengslum við dánarbússkipti. Ber því nauðsyn til að skiptin verði endurupptekin vegna þessa.
Samkvæmt framangreindu er tilgangur endurupptöku skiptanna að heimta til dánarbúsins eignir úr hendi Reykjavíkurborgar og að yfirfæra eignarrétt þeirra eigna og listaverka sem fundust 1994 til erfingja eða eftir atvikum að ráðstafa þeim öðrum hætti í samræmi við almennar heimildir þar um.
Að fenginni niðurstöðu yrði skiptum lokið að nýju með einkaskiptagerð þar sem gerð yrði grein fyrir viðbótarúthlutun og erfðafjárskýrslu skilað ásamt greiðslu.
Umbjóðendur mínir taka á sig ábyrgð á öllum skuldbindingum dánarbúsins sem verða til eða kunna að verða til við endurupptöku þessa.
Virðingarfyllst,
f.h. Guðrúnar Kjarval og
Mette Stiil
_______________________
Kristinn Bjarnason hrl.
Með beiðni þessari fylgja eftirtalin skjöl:
1. Leyfi til einkaskipta dags. 18. apríl 1972.
2. Erfðafjárskýrsla dags. 1. apríl 1973.
3. Bréf Steinunnar Bjarmann til Jóhannesar S. Kjarval dags. 10. janúar 1968.
4. Skrá yfir muni Jóhannesar S. Kjarvals í Borgarskjalasafni unnin af Steinunni Bjarmann.
5. Bréf Ólafs Þórðarssonar til Sveins Kjarval dags. 10. október (nóvember) 1968.
6. Ljósrit úr minnisbók Ólafs Þórðarsonar frá árinu 1968 (afhent af syni hans).
7. Ljósrit af grein sem birtist í Morgunblaðinu 2. nóvember 1971.
8. Afrit af bréfi Ólafs Þórðarsonar dags. 10. nóvember 1971 ásamt ljósriti úr Morgunblaðinu 3. nóvember 1971.
9. Bréf Sveins Kjarvals dags. 28. desember 1976 ásamt afriti af umboði.
10. Umboð dags. 7. janúar 1981.
11. Minnisblað um fund á skrifstofu borgarstjóra þann 5. ágúst 1982.
12. Yfirlýsing Alfreðs Guðmundssonar dags. 18. september 1982.
13. Ljósrit úr dagbók Guðmundar Alfreðssonar.
14. Minnisblað Baldurs Guðlaugssonar dags. 21. september 1982.
15. Bréf Hannesar Péturssonar yfirlæknis dags. 14. júní 1985.
16. Skýrsla Þóru Kristjánsdóttur til borgarráðs dags. 4. nóvember 1985.
17. Skýrsla Steinunnar Bjarmann dags. 12. mars 1987.
18. Afrit pósts frá Soffíu Kjaran dags. 16. maí 2001.
19. Skráning símtals við Svanhildi Bogadóttur borgarskjalavörð dags. 30. maí 2001.
20. Skráning símtals við Eirík Þorláksson dags. 1. júní 2001.
21. Bréf Hjörleifs B. Kvaran borgarlögmanns dags. 27. júní 2001 ásamt fylgiskjölum.
22. Bréf Hjörleifs B. Kvaran borgarlögmanns dags. 22. október 2001.
23. Yfirlit frá Kjarvalsstöðum um “gjöf Kjarvals”.
24. Ljósrit úr DV 22-23. júní 1994 (kolateikningar).
25. Ljósrit úr ævisögu Jóhannesar Sveinssonar Kjarval bindi II bls. 301-317.
26. Afrit bréf Kjarvals dags. 14. september 1966.
27. Yfirlit um æviferil Kjarvals.
28. Frásögn Guðrúnar Kjarval skráð þann 22. september 2003.
29. Umboð Guðrúnar Kjarval dags. 22. september 2003.Umboð Mette Stiil dags.
Aftur á upphafsíðu.